MOLEKULYAR BİOFİZİKA
Molekulyar biofizikanın asas problemlərindən biri bioloji aktiv molekulların quruluş-funksiya əlaqələrinin tətqiqi, onların fizioloji fəaliyyət mexanizminin araşdırılması üçün yeni metod və yanaşmaların yaradılmasıdır
TƏDQİQAT SAHƏLƏRİ
- Bioloji fəal molekulların quruluş-funksiya əlaqələri;
- Maye kristallarda nanozərrəciklərin təsirinin fiziki-kimyəvi xüsusiyyətləri;
- Bioloji sistemlərdə faza əmələgəlmə prosesləri istiqamətlərində tədqiqat işləri aparılır
ƏSAS NƏTİCƏLƏR
Qocayev N.M.
58 aminturşu qalığından ibarət pankreatik tripsin ingibitoru molekulunun fəza quruluşu nəzəri üsullarla müəyyənləşdirilmişdir. Tədqiqat nəticəsində pankreatik tripsin ingibitorunun polipeptid zəncirinin spontan, tez, səhvsiz yığılma mexanizmi təklif olunmuş, molekulun fəza quruluşu müəyyənləşdirilmiş, polipeptid zəncirinin və amin turşu qalıqlarının konformasiya mütəhərrikliyi öyrənilmişdir. Pankreatik tripsin ingibitorunun müəyyən edilmiş fəza quruluşu əsasında molekulun aktiv mərkəzinin amin turşu qalıqlarının konformasiya imkanları, tripsinin müxtəlif substrat molekulları ilə qeyri-valent kompleksləri, pankreatik tripsin ingibitorunun tripsinin aktiv mərkəzi ilə qarşılıqlı təsirinin elektron-konformasiya aspektləri öyrənilmişdir (Доклады АН Аз.ССР, 1985, т. 41, № 7, с.24-26;1984, с.24-26), (Studia Biophysica, v.113, N 1-2, p.89-94, 1986), (Молекулярная биология 1986, т. 20, вып. 1, с. 102-119; 1986, т. 20, вып.2, с.346-355;1984, № 5, с.1432-1435), (Бакы Университетинин Хябярляри, 2003, №1, s.17-36)
Əhmədov N.A.
Nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə β-kazomorfin, valmuseptin, morfiseptin molekulları, timopentin molekulu və onun sintetik analoqlarının, α-melanotropin molekulunun aşağıenerjili konformasiyaları müəyyən olunmuşdur və bu quruluşları xarakterizə edən qarşılıqlı təsir enerjilərinin qiymətləri və həndəsi parametrləri hesablanmışdır [Молекулярная биология, 1986, 20(6). 1547-9; 1987, 21(1), 159-3; 1989, 23(1), 240-8; 1989, 23(1), 249-4].
Əhmədov N.A., Abbaslı R.M., Popov E.M.
Yuxu peptidləri və onların analoqlarının fəza quruluşları və konformasiya imkanları molekulyar mexanika metodunun köməyi ilə öyrənilmişdir. Birinci mərhələdə təbii peptidlərin koformasiya analizi aparılmış və nəticədə onların konformasiya imkanları təyin olunmuşdur. İkinci mərhələdə isə bu molekullar üçün tərs struktur məsələ qoyulub, həll olunmuşdur və alınmış nəticələr əsasında onların kiçik enerjili konformasiyalarını modelləşdirən süni analoqlarının dizaynı təklif olunmuşdur [Молекулярная биология. 1989; 23(3): 676-682].
Əhmədov N.A., Qocayev N.M., Süleymanova E.V., Popov E.M.
Molekulyar mexanika metodunun köməyi ilə Met-enkefalin, α-,γ-,δ- və β-endorfin molekullarının konformasiya imkanları tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, bu peptidlərin fəza quruluşları bir sıra stabil vəziyyətlərlə təsvir oluna bilər. Molekulların Met-enkefalin hissəsinə uyğun olan fraqmentləri fəzada bükülü quruluşlarda olmağa daha meyllidir, bu da ki onunla bağlıdır ki, belə quruluşlarda funksional amin turşuları effektiv kontaktlarda iştirak edirlər. [Биоорганическая химия, 1990, 16(4). 481-1; 1990, 16(5), 649-60; 1990, 16(5), 661-7].
Əhmədov N.A., Mahmudova T.Ə., Popov E.M.
Opioid xassəli peptidlərin – adrenorfin, rimorfin molekulların α-, β-neoendorfin üçölçü fəza quruluşları və konformasiya imkanları tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, bu ardıcıllıqların fəza quruluşları əsas zəncirin bir neçə vəziyyəti ilə təsvir oluna bilər. Peptidlərin stabil vəziyyətlərini xarakterizə edən qarşılıqlı təsir enerjilərinin qiymətləri hesablanmışdır. [Биоорганическая химия. 1992; 18(12): 1454-3, 1992; 18(12): 1464-2; 1993; 19(6): 623-8 ; 1995; 21(8): 587-9.
Əhmədov N.A., Tagıev Z.H., Hasanov E.M.
BAM-12P molekulunun və onun analoqlarının konformasiya analizi aparılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, peptidin fəza quruluşunu iyirmidən çox kiçikenerjili rjnformasiya xarakterizə edir. Bu molekul üçün tərs struktur məsələ həll olunub: fəza quruluşları peptidin fizioloji aktiv konformasiyalarına cavab verən sintetik analoqlar təklif olunmuşdur. [J.Molecular Structure. 2003; 646: 75-0], [Биоорганическая химия. 2005; 31(3): 245-0].
İsmayılova L.İ.
Neyropeptid molekullarının fəza quruluşları və konformasiya imkanları tədqiq olunmuşdur. Onların stabil vəziyyətlərini xarakterizə edən konformasiyaların həndəsi və enerji parametrləri təyin olunmuşdur. Bu quruluşlardakı qarşılıqlı təsir enerjilərinin qiymətləri hesablnmışdır, [Journal of Qafqaz University, 2006; 17: 42-50; 2007; 19: 55-60], [Bakı Universitetinin Xəbərləri, Fizika-riyaziyyat elmləri seriyası, 2007; 3: 106-11].
İsmayılova L.İ.
Lizosim fermentinin fəal mərkəzində katalitik fəal aminturşu qalıqlarının konformasiya imkanları nəzəri konformasiya metodunun köməyi ilə öyrənilmişdir. [Bakı Universitetinin Xəbərləri, Fizika-riyaziyyat elmləri seriyası, 2007; 2: 175-8].
İsmayılova L.İ., Abbaslı R.M., Əhmədov N.A.
Molekulyar mexanika metodunun köməyi ilə İzoleysin tipli kardiofəal peptidlərinin fəza quruluşları tədqiq olunmuşdur. Bu molekulların dayanaqlı quruluşlarını xarakterizə edən qarşılıqlı təsir enerjilərinin qiymətləri hesablanmışdır [Биофизика, 2008; 53(1): 14-21; 2007; 52(6): 1141-7].
İsmayılova L.İ., Abbaslı R.M., Əhmədov N.A., Qocayev N.M.
Nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə şişəlehinə təsir qöstərən altı miyelopeptid molekullarının fəza quruluşları öyrənilmiş və nəticədə onların hər birinin konformasiya xüsusiyyətləri aşkar olunmuşdur. [Биоорганическая химия. 2005; 31(1): 31-8; 2005; 31(2): 140-6].
İsmayılova L.İ., Əhmədova S.R.,.Əhmədov N.A
Kardioaktiv peptidlər fəsiləsinə daxil olan molekulların fəza quruluşları hesablanmış və onların konformasiya imkanları müəyyənləşmişdir. Bu peptidlərin konformasiya cəhətdən labil və sərt seqmentləri müəyyən olunmuşdur. [Биофизика, 1997; 42(4): 800-5; 1997; 42(4): 796-9]
İsmayılova L.İ., Maksumov İ.S., Qocayev N.M.
Qlikopeptid molekullarının konformasiya imkanları nəzəri konformasiya metodunun köməyi ilə öyrənilmişdir. Peptid molekullarının stabil vəziyyətlərini xarakterizə edən konformasiyaların həndəsi və enerji parametrləri təyin olunmuşdur. Bu quruluşlardakı qarşılıqlı təsir enerjilərinin qiymətləri hesablnmışdır. [Молекулярная биология. 1985; 19(3): 730-41].
İsmayılova L.İ., Maksumov İ.S., Qocayev N.M.
Biomolekulların və molekulyar komplekslərinin konformasiyalarını hesablamaq üçün proqram yaradılmışdır. [Журнал структурной химии, 1983; 24(4): 147-8].
Haqverdiyeva G.Ə., Qocayev N.M., Akyuz S.
Nəzəri konformasiya metodunun köməyi ilə İnsan İmmun Çatışmamazlıq Virusunun T-hüceyrələrinə bağlanmasına qarşı effektiv terapevtik təsir göstərən peptid T tədqiq olunmuşdur (Journal of Molecular Structure, v. 403, p.95-110, 1997). Müəyyən olunmuşdur ki, peptid T-nin fəza quruluşu iki tip konformasiya ilə təsvir oluna bilər: molekulun yüklü uclarinin intensiv qarşılıqlı təsirlərini təmin edən ciklik konformasiya və polipeptid zəncirinin atomlarının optimal qeyri-valent qarşılıqlı təsirlərini təmin edən spiral konformasiya ilə. Birinci tip konformasiyada molekulun fizioloji aktiv hissəsinin Thr4-Tyr7 seqmentində dönüş aşkar olunmuşdur. Peptid T-nin amin turşularının yan zəncirlərinin konformasiya dinamikası da tədqiq olunmuşdur (Journal of Molecular Structure, v. 609, p.115-128, 2002). Nəticədə onlarln ikiqat bucaqlarının optimal qiymətlərindən kənara çıxma həddləri tapılmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, fizioloji aktiv Thr4-Thr8 fraqmentinə daxil olan amin turşularının yan zəncirləri molekulun qalan hissısinə nəzərən daha sərt konformasiyaya malikdirlər. Bu fakt qeyd olunan fraqmentin nizamlı qurluşa - dönüşə malik olmasını təsdiqləyir. Peptid T-nin analoqları da molekulyar mexanika çərçivəsində tədqiq olunmuşlar (Journal of Molecular Structure, v. 917, p. 22-26, 2009). Peptid T-nin fəza quruluşunun formalaşmasında amin turşularının rolunu müəyyən etmək üçün onun qlisinlə əvəz olunmuş analoqlarının konformasiya xüsusiyyətləri tədqiq olunmuşdur. Bundan başqa peptidin bioloji testdən keçmiş bir neçə analoqlarının konformasiya profilləri təyin olunmuşdur. Alınmış nəticələr peptidin aktiv quruluşunu xarakterizə etməyə imkan vermişdir. Bu quruluş molekulun C-tərəfli fizioloji aktiv pentapeptid frqmentindədönüş olması ilə xarakterizə olunur. Alınmış nəticələr peptid T-nin quruluş-funksiya əlaqələrinin tədqiqi üçün maraq kəsb edir və QİÇS-ə qarşı güclu dərman molekullarının dizaynında istifadə oluna bilər. Qan təzyiqini tənzimləyən Val-Tyr dipeptidinin fəza və elektron quruluşları tədqiq olunmuşdur
(Asian Journal of Chemistry, Vol. 22, No.1, p.311-318, 2010)
Haqverdiyeva G.Ə., Nəbiyev Ə.M., Qocayev N.M.
Hemorfin ailəsinə daxil olan hemorfin-4 peptidinin (Journal of Qafqaz University, N.17, p.107-111, 2006), VV-hemorfin-4 peptidinin (Journal of Qafqaz University, N.17, p.63-69, 2006), , LVV-hemorfin-4 (Journal of Qafqaz University, N.19, p.87-94, 2007) və LVV-hemorfin-7 peptidinin(Journal of Qafqaz University, N.23, p.72-78, 2008) konformasiya imkanları tədqiq olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, bu ardıcıllıqların fəza quruluşları əsas zəncirin bir neçə tipi ilə təsvir oluna bilər. Peptidlərin stabil vəziyyətlərini xarakterizə edən qarşılıqlı təsir enerjilərinin qiymətləri hesablanmışdır. Müəyyən olunmuşdur ki, optimal quruluşlarda mərkəzi hemorfin-4 peptidin ardıcıllığına uyğun olan Tyr-Pro-Trp-Thr tetrapeptidin Pro-Trp seqmentində dönüş mövcuddur. Bu ardıcıllığın electron quruluşu tədqiq olunmuşdur.(Journal of Qafqaz University, Vol. 2, N.29, 2010). Alınmış nəticələr bu tetrapeptid fragmentinə hemorfinlərin spesifik təsirlərinə cavab verən aktiv mərkəz kimi baxmağa imkan verir.
Haqverdiyeva G.Ə., Qocayev N.M.
Nəzəri yanaşma ilə genus Phyllomedusa ailəsinə mənsub olan qurbağaların dərisindən alınmış v mü-, delta-I və delta-II piat reseptorlarla bağlanan dermorfin, deltorfin-I və deltorfin-II endogen xətti peptidlərin fəza quruluşlarının müqaisəli analizi aparılmışdır, onların hər birinə xas olan quruluş xüsusiyyətləri və analqetik effektə cavab verən ümumi konformasiya xassələri araşdırılmışdı. (Journal of Qafqaz University, N.19, p.51-54, 2007).
Haqverdiyeva G.Ə., Qocayev N.M., Nəbiyev N.S.
Molelulyar mexanika və kvant-kimyavi metodların köməyi ilə analqetik effəktə malik kiotorfinin (Tyr-Arg) və onun aktiv analoqunun (Tyr-DArg) fəza quruluşlarının konformasiya və elektron aspektlıri öyrənilmişdir. (Биофизика, т.50, №1, с.5-12, 2005). Analoqun yüksək aktivliyini izah etmək üçün bu molekulların konformasiya fərqlilikləri kəmiyyətcə və keyfiyyətcə qiymətləndirilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, ikinci pozisiyada yerləşən qalıığın D-izomerləşməsi yalniz bükülü konformasiyaların reallaşmasını mümkün edir. Belə nəticə olunub ki, analqetik effəktə məs bu tip konformasiyalar cavabdehdir.
Haqverdiyeva G.Ə.,
Neokiotorfin peptidinin nəzəri konformasiya analizl aparılmışdır (Journal of Qafqaz University, N.14,p.7-14, 2004). Peptid molekulunun fəza quruluşunu təsvir edən konformasiyaların həndəsi və energetik parametrləri və bu quruluşları stabilləşdirən qüvvələr müəyyən olunmuşdur. Neokiotorfinin spiral və spiralvari quruluşlarının enerji cəhətdən əlverişli olduğu aşkar olunub.
Haqverdiyeva G.Ə., Əhmədov N.A., Qocayev N.M.
Nəzəri konformasiya üsulu ilə - melanotrpinin və -melanotropinin fəza quruluşları tədqiq olunmuşdur (Int. J. Peptide Protein Res., v.27, p.95-112, 1986). Bu molekulların stabil vəziyyətlərinə cavab verən quruluşlarının həndəsi və enerqetik parametrləri hesablanmışdır və onların hər birinin konformasiya xüsusiyyətləri öyrənilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, optimal quruluşlarda hər iki peptidin mərkəzi fizioloji aktiv hissələri və onların N- və C- ucları fəzada yaxınlaşmış vəziyyət alırlar. Fərz etmək olar ki, bu molekullar ümumi funksiyalarını bu tip quruluşlarda olarkən yerinə yetirirlər (University of Istanbul, faculty of science. The Journal of astronomy and physics, v.61, p.61-66, 1996).
Ağayeva G.Ə.
- İnsulin molekuluna əks təsir göstərən, yəni qlükozanı qanda artıran qlükaqon molekulunun fəza quruluşu molekulyar mexanika üsulu ilə tədqiq olunmuşdur. Fraqmentar analiz əsasında qlükaqon molekulunun optimal konformasiya hallarının enerji və həndəsi parametrləri müəyyən olunmuşdur. Göstərilmişdir ki, polyar mühitdə qlükaqonun fəza quruluşu yalnız sərt konformasiya xassəli 7-26 hissəsinin imkanları ilə fərqlənən iki qrup enerji cəhətdən əlverişli konformasiyalarla təsvir oluna bilər. Nəzəri hesablamaların təcrübədən alınan nəticələrlə uyğunluğu aşkar edilmişdir. [ Baku University News, ser. physical-mathematical and technical sciences, N2, p.32-38, 2000. ] Sonrakı mərhələdə qlükaqon molekulun konformasiya analizi əsasında onun və bir sıra analoqlarının quruluş-funksiya əlaqələri tədqiq olunmuşdur. [Baku University News, series of physical-mathematical and technical sciences, N1, p.85-92, 2000, The Journal of Astronomy and Physics, Istanbul University, v.62, p.59-65, 2000. ] Qlükaqon molekulun müxtəlif məhlullarda ( su,lipid və natrium dodesilsulfatı məhlulu) dairəvi dixroizm spektroskopiya üsulu ilə alınan quruluş parametrlərinin nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə alınan nəticələr ilə müqaisəli quruluş tədqiqatı aparılmışdır. Müqaisəli tədqiqat hər iki üsulla alınan nəticələrin uyğunluğu göstərilmişdir. [Journal of Applied Spectroscopy, v.72, N 3, p.447-453, 2005]
AğayevaG.Ə.
Molekulyar mexanika üsülü ilə insanın sinir sistemində aşkar olunan sekretin molekulunun konformasiya xusüsiyyətləri tədqiq olunmuşdur. Bu sekretin molekulu əvvəlcə tədqiq olunmuş donuzun sinir sistemində tapılmış sekretindən iki aminturşusu qalığı ilə fərqlənir. Son illərdə sekretindən aütizm xəstəliyinin müalicəsində istifadə edildiyinə görə, insan sekretinin konformasiya imkanlarının tədqiqi müəyyən elmi maraq kəsb edir. Aparılan tədqiqat nəticəsində cöstərilmişdir ki, insan sekretini daha məhdudlaşmış konformasiya imkanlarına malikdir. İnsan sekretinin C-uçlu hissəsində alfa-spiral quruluşunun əmələ gəlməsi enerji cəhətdən daha əlverişlidir.[Transactions of ANAS, ser. physical-mathematical and technical sciences, v. XXII, N 5, .100-110, 2002] Qlükaqon, sekretin və vazoaktiv peptidinin oxşar kimyəvi quruluşlara malik olduğlarına görə konformasiya xusüsiyyətlərinin müxtəlif mühitlərdə müqaisəsi elmi maraq kəsb edir. Nəzəri konformasiya analizi və dairəvi dixroizm parametrlərinin əsasında bu üç molekul üçun müqaisəli quruluş tədqiqatı aparılmışdır və onların C-üçlu hissəsində böyük alfa-spiral quruluşa malik olduğları müxtəlif mühitlərdə müəyyən edilmişdir. Ehtimal olunur ki, bu stabil spiral quruluşlar onların reseptorlarla qarşılıqlı təsiri üçün vacibdir və bu səbəbdə onların eyni təsir mexanizminə malik olmasını göstərir.[ The Journal of Astronomy and Physics, Istanbul University, v.62, p.45-52, 2000, Transactions of Azerbaijan National Academy of Sciences, ser. physical-mathematical and technical sciences, v.XXIV, N 2, p.135-149,2004. ]
AğayevaG.Ə., QocayevN.M.
İmmunoqlobulin E pentapeptidinin və onun analoqlarının konformasiya xusüsiyyətləri molekulyar mexanika üsulu ilə tədqiq olunmuşdur. Bu peptidlər immunoqlobulin E ingibitorları olmaqla dəridə antiallerjik təsirə malikdirlər. Bu molekulların fəza quluşunun öyrənilməsi onların yeni daha selektiv analoqlarının yaranması üsün vacibdir. Göstərilmişdir ki, bu peptidlər polyar mühitdə oxşar kvazitsiklik fəza quruluşlar əmələ gətirirlər[Biofizika, v.45, N 4, p.581-85, 2000. Baku University News, ser. natural sciences, N1, p.98-104, 2000]. Bu peptidlərin reaksiya mərkəzlərini müəyyən etmək üçün onların müxtəlif konformasiyalarının elektron quruşları və dipol momentlərinin deyişməsi kvant-kimyəvi üsulu ilə tədqiq olunmuşdur [QafqazUniversitetininXəbərləri, 2006, №17, s.77-85]
AğayevaG.Ə., QocayevN.M.
Calli-FRMR amid nonapeptidlərin fəza quruluşları və onların konformasiya-funksiya əlaqələri tədqiq olunmuşdur. Bu beş nonapeptid molekullun çox oxşar kimyəvi quruluşu var, lakin bioloji təsir qüvvəsinə yalnız üçü malikdir. Bu baxımdan onların müqaisəli konformasiya analizi maraq kəsb edir. Aparılan tədqiqat göstərmişdir ki, eyni bioloji aktvliyə malik olan neyropeptidlər oxşar konformasiyalar əmələ gətirirlər, lakin bioloji aktivliyi olmayan peptidlər isə fərqli quruluşlar əmələ gətirirlər. Nəticədə bioloji aktivliyi olan nonapeptidlərin ən əlverişli konformasiyalarından ümumi quruluş elementləri aşkar olunmuşdur. [Russian Journal of Bioorganic Chemistry, v.29, N 2, p.117-26, 2003. Transactions of ANAS, ser. physical-mathematical and technical sciences, v. XXII, N 2, p.84-92, 2002 ] müəyyən olunmuşdur.
AğayevaG.Ə.
- Zülallarda ionbirləşdirici tetrapeptid seqmentlərinin kationlarla xelat komplekslərinin əmələ gəlmə mexanizmlərinin nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə tədqiq olunmuşdur. Tədqiq olunan tetrapeptidlərin konformasiya imkanları kationsız və kationla birləşmiş hallarda tədqiq olunmuşdur və molekulların konformasiya deyişməsi müşahidə edilmişdir. Hesablamalar nəticəsində bu peptidlər üçun enerji cəhətdən ən əlverişli xelat quruluşlar müəyyən olunmuşdur. [ Transactions of ANAS, ser. physical-mathematical and technical sciences, v.XX, N 5, p.77-82, 2000. Baku University News, ser. natural sciences, N2, p.83-93, 2002 ].
AğayevaG.Ə.
- [Transactions of ANAS, ser. physical-mathematical and technical sciences, v. XXI, N 2,5, p.79-86, 2001]
AğayevaG.Ə.
Laminin molekullunun antimetastaz xassəli pentapeptidinin YIGSR [Baku University News, ser. physical-mathematical and technical sciences, N3, p.53-62, 2002]
və nonapeptidinin CDPGYIGSR [Baku University News, ser. physical-mathematical and technical sciences, N1, p.106-116, 2009] seqmentlərinin və onların amidləşmiş aktiv analoqlarının konformasiya imkanları molekulyar mexanika üsulu ilə tədqiq olunmuşdur. Hesablamalar nəticəsində müəyyən olunmuşdur ki, pentapeptidin ən əlverişli bioaktiv fəza quruluşu eyni ehtimalla nonapeptidin və amidləşmiş analoqlarda ən optimal konformasiyalarında heç bir deyişiklik olmadan əmələ gəlir.
Ağayeva G.Ə., KerimliN.N., QocayevN.M.
Taxikinin qrupuna aid olan neyropeptidlərinin – neyrokinin A[ Biofizika, v.50, N 2, p.203-14, 2005 ], neyrokinin B [ Biofizika, v.50, N 3, p.404-12, 2005] və onların sintetik qlisin ilə əvəz olunmuş və bioloji testlərdən keçirilmiş analoqlarının[ Biofizika, v.50, N 2, p.613-22, 2005 ] fəza quruluşu və quruluş-funksiya əlaqələri nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə tədqiq olunaraq, müəyyən edilmişdir ki, onların əsas zəncirləri bir neçə oxşar formalar ilə təsvir oluna bilər. Neyrokininlərin qlisin ilə əvəz olunmuş analoqlarının konformasiya analizi nəticəsində təbii molekulların quruluş təşkili üçun və onların bioloji aktivliyi üçün ən əhəmiyyətli aminturşusu qalığları müəyyən edilmişdir.
Ağayeva G.Ə.
Substansiya P [VestnikBQU , ser. fiz.mat.nauk, 2006, №4, s.139-147], neyrokinin B [Biopolymers (Peptide Science),v.71, N.3, p.329, 2003 ], fizalaemin [ Journal of Qafqaz University, 2007, №19, 30-36 ], kassinin və onların bəzi aqonistlərinin və antaqonistlərinin fəza quruluşu və konformasiya imkanları molekulyar mexanika üsulu ilə tədqiq və müqaisə olunmuşdur. Müəyyən olunmuşdur ki, oxşar kimyəvi quruluşa malik olan neyropeptidlərin və onların aqonistlərinin oxşar konformasiya xusüsiyyətləri var.
Ağayeva G.Ə., QanbarovaŞ.İ., ƏliyevR. E
Osteokalsin(7-19), sümük metabolizminin biomarkerinin fəza quruluşu və konformasiya xassələri molekulyar mexanika üsulu ilə tədqiq olunuşdur. Aminturşusu ardıcıllığında bir neçə prolin qalığı olduğuna görə, osteokalsin (7-19) nizamsız konformasiyalar əmələ gətirir. Hesablamalar nəticəsində bu molekul üçün bir yığım oxşar beta-dönmələrin sayına və lokallaşmasına görə fərqlənən konformasiyalar muəyyən edilmişdir. Bunların içindən təcrübələrdən məlum olan xarakteristikalara uyğun konformasiya seçilib və bioloji aktiv model kimi təklif olunmuşdur. [ Baku University News, ser. physical-mathematical and technical sciences, N3, p.106-116, 2004, Baku University News, series of physical-mathematical and technical sciences, N4, p.149-156, 2004 ]
AğayevaG.Ə., ƏhmədovN.Ə., PopovE.M.
Mərkəzi sinir və həzm sistemlərində çox mühüm prosesslərdə iştirak edən sekretin molekulunun fəza quruluşu və quruluş-funkiya əlaqəlrinin tədqiqi nəzəri konformasiya analizi üsulu ilə aparılmışdır. Tədqiq olunmuş sekretin molekulu əvvəlcə donuzun mədə-bağırsaq sisteminin S-hüceyrələrində aşkar edilmişdir, sonralar isə onun mərkəzi sinir sistemində tapılmışdır. Fraqmentar analiz əsasında müəyyən olunmuşdur ki, sekretin molekulun fəza quruluşu iki qrup stabil konformasiyalarla təsvir oluna bilər. Bu qrupların konformasiyaları biri-birindən sərt (7-26) fraqmentinin quruluşu ilə fərqlənirlər. Birinci qrupda bu fraqmentdə alfa-spiral quruluşu əmələ cəlir, ikinci qrupda isə bu fraqmentdə beta-dönmə ilə birləşən iki kiçik spiral quruluşlar əmələ gəlir. Aparılan konformasiya analizi əsasında müəyyən qalığların əvəzetməsi nəticəsində sekretin üçün konformasiya imkanları məhdudlaşmış yeni süni analoqları təklif edilmişdir. [Molecular Biology, v. 21, p.164-173, 1987, Molecular Biology , v. 21, p.174-181, 1987, Molecular Biology , v. 21, p.182-188, 1987]
Məsimov E.Ə., Abbasov H.F., Həsənov H. Ş., Paşayev B. G.
Polietilenqlikolun suyun strukturuna təsiri alçaqtezlikli dielektometriya və viskozimetriya üsulu ilə tədqiq olunmuş və müəyyən olunmuşdur ki, polietilenqlikolun konsentrasiyasının artması suyu strukturlaşdırır, molekulyar kütləsinin artması isə strukturlaşmaya təsir göstərmir, temperaturun artması ilə suyun strukturu dağılır.
Abbasov H.F., İmaməliyev A.R.
Seqnetoelektrik maye kristalın elektrooptik xassələrinin kompyuter modelləşməsi yolu ilə səthlə ilişmə enerjisinin polyar və dispersiv hissələrinin bu maddənin səthlə stabilləşmiş halında yaranan elektrooptik effektlərin astana gərginliyinə və çevrilmə müddətlərinə təsiri öyrənilmişdir.
Məsimov E.Ə., Abbasov H.F., Budaqov K.M.
Lidokain-hidroxloridin suyun strukturuna təsiri alçaqtezlikli dielektometriya metodu ilə otaq temperaturunda öyrənilmişdir. Koul-loul diaqramlarının qurulması əsasında məlum olmuşdur ki, lidokain-hidroxloridin təsiri ilə məhluldakı su klasterlərini ölçüləri artır, lidokain-hidroxlorid suyu strukturlaşdırır.
Məsimov E.Ə., Abbasov H.F., Həsənov H. Ş., Paşayev B. G
Məsimov E.Ə., İmaməliyev A.R.
Aqar gelinin diferensial termik analiz üsulu ilə tədqiqi yerinə yetirilmiş, gelin ərimə və geləmələgəlmə temperaturlarının və uyğun faza keçidi entalpiyalarının qiymətləri təyin edilmişdir. Gelə daxil edilən qeyri-üzvi əlavələr gelin istilik xassələrinə təsir edir. Diferensial skanedici kalorimetrin köməyi ilə qızdırılma rejimində gümüş ionlarının aqar gelinin bəzi istilik xassələrinə təsiri öyrənilmişdirTəcrübənin nəticələri gümüş ionlarının gelin xassələrinə güclü təsirinin olduğunu göstərir. Belə ki, gümüş ionlarının varlığı gelin ərimə nöqtəsinə demək olar ki, təsir etmir, lakin keçid entalpiysına çox güclü təsir edir.
Məsimov E.Ə., İmaməliyev A.R.
Gelə daxil edilən qeyri-üzvi əlavələr onun reoloji xassələrini də əhəmiyyətli dərəcədə dəyişir. Fırlanma viskozimetri vasitəsi ilə bəzi duzların (NaCl, KCl və CaCl2) aqar gelinin reoloji xassələrinə (gelin axma gərginliyi, plastik özlülük, zahiri özlülük) təsiri öyrənilmişdir. Bu kəmiyyətlərin qiymətləri gelin axın əyrisindən alınır. Axın əyrisinin təhlili göstərir ki: 1) axın astana xarakteri daşıyır, yəni tətbiq olunan gərginliyin müəyyən bir qiymətindən sonra gel axmağa başlayır; 2) axın əyrisi müxtəlif bucaq əmsallarına malik olan iki düz xətdən ibarətdir. Ümumi təsəvvürlərə əsaslanaraq güman etmək olar ki, kiçik gərginliklərdə assosiatları bir-irinə bağlayan rabitələr qırılmağa başlayır, böyük gərginliklərdə geldəki iri ölçülü aqreqatlar xırdalanırlar.
Əlavələrin təsirini aşağıdakı kimi ümumiləşdirmək olar; a) NaCl duzu gelin möhkəmliyini bir qədər azaldır, özlülüyünü isə artırır; konsentrasiyanın artması möhkəmliyi demək olar ki dəyişmir, özlülüyü isə əhəmiyyətli dərəcədə artırır; b) KCl duzu kiçik konsentrasiyalarda gelin möhkəmliyini azaldır, böyük konsentrasiyalarda isə kəskin artırır. KCl duzu özlülüyə də eyni cür təsir güstərir;. c) CaCl2 duzu gelin möhkəmliyini azca artırır, özlülüyünü isə kəskin artırır; konsentrasiya artdıqca bu effekt güclənir.
Görülən işin nəticələrinin təhlili göstərir ki, gelə daxil edilən ion əlavələrinin löməyi ilə gelin mikrostrukturunu, yəni geli əmələ gətirən assosiatların sayını və ölçüsünü, həmçinin bu assosiatlar arasındakı rabitələrin sayını və enerjisini dəyişmək, bunun əsasında isə gelin reoloji parametrlərini müəyyən hədlərdə idarə etmək mümkündür.
Məsimov E.Ə., Bağırov T.O.
Polietilenqlikol – C4O6H4Na2-H2O ikifazalı sisteminin heterogen və homogen oblastlarında suyun struktur dəyişmələri aşağı tezlikli dielektrik spektroskopiya metodu ilə tədqiq edilmişdir. Baxılan sulu məhlullarda mövcüd olan su klasterlərinin ölçülərinə polimerin molekul çəkisinin, həmçinin, polimer və duzun konsentrasiyaların təsiri öyrənilmişdir. Alınmışdır ki, sistemin eyni zamanda mövcud olan fazalarından PEQ-lə zəngin olan yuxarı fazasında su klasterlərinin ölçüləri polimerin konsentrasiyasından və molekul çəkisindən aslı olduğu halda aşağı fazada dəyişməz qalır.
Na+ və K+ ionlarının suyun strukturuna təsiri PEQ - C4O6H4KNa - H2O ikifazalı sistemlərinin fiziki-kimyəvi xassələri tədqiq olunmaqla raşdırılmışdır. Bu sistemin binodalını PEQ - C4O6H4Na2 - H2O ikifazalı sisteminin binodalı ilə müqayisə etdikdə alınmışdır ki, C4O6H4Na2 duzunda bir Na+ ionunun K+ ionu ilə əvəz olunması ikifazalı sistemin eyni zamanda mövcud olan fazalarının polimer tərkibini dəyişir və ikifazalı isitem komponentlərin daha kiçik konsentrasiyasında baş verir. Beləliklə, alınır ki, Na+ ionuna nisbətən K+ ionu suyu daha çox strukturlaşdırır.
Məsimov E.Ə., Bağırov T.O., Mahmudov A.Ü.
İkifazalı sulu polimer sistemlərinin binodal əyrilərini termodinamik analiz etməklə polimer məhlulları üçün Flori-Xaqqins nəzəriyyəsini tətbiq edərək həlledici-polimer qarşılıqlı təsirini xarakterizə edən Flori parametri hesablanmışdır. Dekstran – PVPD – su və . Dekstran – PEQ– su ikifazalı sistemlərində 8o – 50o S temperatur intervalında polimer-su və polimer-polimer qarşılıqlı təsir parametrlərinin qiymətləri təhlil olunarkən alınmışdır ki, polimer-polimer qarşılıqlı təsiri çox kiçikdir və temperaturun dəyişməsi ilə təcrübə xətası daxilində dəyişməz qalır. Əksinə, polimer-su qarşılıqlı təsiri isə böyükdür və temperaturun dəyişməsi ilə müəyyən korrelyasiya asılılığı ilə dəyişir. Bu fakt onu göstəriri ki, polimerlər bir-biri ilə bilavasitə qarşılıqlı təsirdə olmur və onların qarşılıqlı təsiri yalnız su vasitəsi ilə baş verir.
Məsimov E.Ə., Bağırov T.O.
Dekstran-PEQ-su ikifazalı sistemin eyni zamanda mövcud olan fazalarındakı su molekulları protonlarının NMR spektrlərində rezonans xətlərinin eni və kimyəvi sürüşməsi öyrənilmişdir. Eyni zamanda təmiz suyun, dekstran-su və PEQ-su sistemlərinin NMR spektrləri çəkilmişdir. NMR spektrləri «Bruker-300» (ν0=300 Mhs) spektrometrində çəkilmişdir. Alınan nəticələr göstərir ki, bütün hallarda dekstran-PEQ-su ikifazalı sisteminin dekstranla zəngin aşağı fazadakı su molekulları protonlarının NMR xəttinin eni( ν) təmiz suya nisbətən böyük, rezonans xətti isə daha kiçik sahələrdə, PEQ-lə zəngin yuxarı fazadakı su protonlarının NMR xəttinin eni və kimyəvi sürüşməsi təcrübənin xətası hüdudunda təmiz suyun uyğun parametrləri ilə praktiki olaraq eyni olur. Alınmış nəticələr göstərir ki, ikifazalı sistemin eyni zamanda mövcud olan fazalarındakı suyun strukturları müxtəlifdir. Bu, ayrı-ayrı götürülmüş PEQ-su və dekstran-su sistemlərindəki suyun NMR spektrləri parametrlərini ( , ) təyin etdikdə də təsdiq olunur.
Məsimov E.Ə., Bağırov T.O.
Yüksəkmolekullu birləşmələrin sulu məhlullarının nisbi hidrofobluqlarının kəmiyyətcə təyin etmək və bəzi xəstəliklərin ilkin diaqnozunu vermək üçün ikifazalı sistemlərdə paylanma metodundan istifadə etmək perespektivləri göstərilmişdir. İkifazalı polimer-polimer-su və polimer-qeyri üzvi elektrolit sistemlərində paylanma metodu praktiki əhəmiyyət kəsb edən fiziki-kimyəvi metodlardan biridir. Bu metod müxtəlif kimyəvi maddələrin, o cümlədən biopolimerlərin sistemin müxtəlif hidrofobluğa malik, eyni zamanda mövcud olan fazaları arasında qeyri-bərabər paylanmasına əsaslanır. Müxtəlif dozalarla şüalandırılmış təcrübə siçnlarının qan zərdabının PEQ – Na2SO4 – H2O ikifazalı sistemlərində paylanmasına baxılmışdır. Təcrübələr dörd həftə ərzində aparılmışdır. Alınmışdır ki, kiçik dozalarla şüalandırılan siçanlarda paylanma əmsalı birinci həftə sağlam qan zərdabının paylanma əmsalından fərqlənsə də sonrakı həftələrdə bu fərq itir və heyvanlarda sağalma müşahidə olunur. Böyük dozalarda isə fərq getdikcə aprtır və heyvanlar ölürlər. Bu istiqamədə aparılan işlərin nəticələri təsdiq edir ki, ikifazalı sistemlərdən qanda patoloji dəyişikliklər əmələ gətirən xəstəliklərin ilkin diaqnozu məqsədi ilə istifadə etmək olar.
M. Bayramov, A.R.İmaməliyev
Kolloid maye kristal kompozitlərin alınması üçün yeni metod və sistemlər təklif olunur. Alınan sistemlərin bəzi elekirooptik xarakteristikaları ölçülmüşdür.
K.M.Budaqov, Q.M.Bayramov
Maye kristal-silisium laylı sisteminin kontakt xassələrinə Si-un səth vəziyyətinin təsiri tədqiq edilmiş və göstərilmişdir ki, səthin aşqarlanması zamanı Fermi səviyyəsi səthə “başlanmış” halda olur. Bu halda Si-MK kontaktının həm energetik, həm də fotoelektrik xassələrini kəskin dəyişir.
E.Ə. Məsimov, B.G. Paşayev, H.Ş. Həsənov
Su-etanol-karbamid sistemlərinin müxtəlif temperaturlarda özlü axının aktivləşmə parametrlərinin ( , və ) konsentrasiyadan asılılıqları tədqiq edilmişdir. Alınan nəticələr göstərir ki, etanol 0.15 molyar hissə konsentrasiyaya qədər suya strukturlaşdırıcı, sonra isə dağıdıcı təsir göstərir, karbamid isə elə kiçik konsentrasiyalardan başlayaraq suyun strukturunu dağıdır. Karbamidin etanol-su sisteminə əlavə edilməsi inversiya nöqtəsinə təsir etmir.
E.Ə. Məsimov, B.G. Paşayev, H.Ş. Həsənov
Molyar kütlələri 6000, 15000, 20000 və 40000 olan PEQ-in sulu məhlulunun 293.15-333.15 K temperatur və 0-5% konsentrasiya intervalında özlü axının aktivləşmə parametrləri ( , və ), məhlulda PEQ-in parsial molyar həcmləri ( ) və xarakteristik özlülüyünün ([η]) temperaturdan asılılığı təyin edilmiş, bunlara əsasən məhlulda baş verən struktur xüsusiyyətləri təhlil edilmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, və parametrləri PEQ-in həm molyar kütləsinin, həm də məhlulda konsentrasiyasının artması ilə artırlar. parametrinin isə molyar kütlədən və konsentrasiyadan asılılığında zəif dəyişmə müşahidə olunur. Məhlulda PEQ-in konfiqurasiyası deformasiya olunmuş yumaq formasındadır.
E.Ə. Məsimov, B.G. Paşayev, H.Ş. Həsənov
Etilpropionatın 300-500 K temperatur və 5-50 MPa təzyiq intervalında özlü axının aktivləşmə parametrləri, istidən həcmin genişlənmə əmsalı və izotermik sıxılma əmsalı hesablanmış, bu parametrlərin temperaturdan və təzyiqdən asılı olaraq dəyişmələri təhlil edilmişdir. Alınan nəticələr göstərir ki, , , və asılılıqlarında izobarlar, , , və asılılıqlarında isə izotermlərin uzantıları bir nöqtədə kəsişirlər. ,
B.G. Paşayev, H.Ş. Həsənov
n-amil spirtinin 1.09-49.14 MPa təzyiq və 288.95-567.35 K temperatur intervalında özlü axının aktivləşmə parametrləri, istidən həcmi genişlənmə və izotermik sıxılma əmsalları hesablanmış və bu parametrlərin temperaturdan və təzyiqdən asılı olaraq dəyişmələri təhlil edilmişdir. Alınan nəticələr göstərir ki, və asılılıqlarında izobarlar bir nöqtədə kəsişirlər. Uyğun olaraq , , və olur.
